8. สทฺธสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อนุกมฺปนฺตีติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวํ หิตผรเณน อนุคฺคณฺหนฺติฯ อปิจ อุปฏฺฐากานํ เคหํ อญฺเญ สีลวนฺเต สพฺรหฺมจาริโน คเหตฺวา ปวิสนฺตาปิ อนุคฺคณฺหนฺติ นามฯ นีจวุตฺตินฺติ ปณิปาตสีลํฯ โกธมานถทฺธตาย รหิตนฺติ โกธมานวเสน อุปฺปนฺโน โย ถทฺธภาโว จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตลกฺขโณ, เตน วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ โสรจฺเจนาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ เอวมาคเตน สีลสํวรสงฺขาเตน โสรตภาเวนฯ สขิลนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา ถทฺธกา กกฺกสา ผรุสา กฏุกา อภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปิํ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา, อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ (ธ. ส. 1350) เอวํ วุตฺเตน สมฺโมทกมุทุภาเวน สมนฺนาคตํฯ เตนาห ‘‘สขิลนฺติ สมฺโมทก’’นฺติฯ

สทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-40] นวเม ภโตติ โปสิโตฯ ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถปาทวฑฺฒนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มุเขน สิงฺฆานิกาปนยนนหาปนมณฺฑนาทิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทิํ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ฐิติยา การณํ โหตีติ อาห ‘‘อมฺหากํ สนฺตกํ…เป.… กุลวํโส จิรํ ฐสฺสตี’’ติฯ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวาฯ ยสฺมา ทายชฺชปฺปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ทายสฺส ปฏิปชฺชิสฺสติ, น อิตโรติ อาห ‘‘กุลวํสานุรูปาย ปฏิปตฺติยา’’ติอาทิ ฯ อตฺตนา ทายชฺชารหํ กโรนฺโตติ อตฺตานํ ทายชฺชารหํ กโรนฺโตฯ มาตาปิตโร หิ อตฺตโน โอวาเท อวตฺตมาเน มิจฺฉาปฏิปนฺเน ทารเก วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา อปุตฺเต กโรนฺติ, เต ทายชฺชารหา น โหนฺติฯ โอวาเท วตฺตมาเน ปน กุลสนฺตกสฺส สามิเก กโรนฺติฯ ตติยทิวสโต ปฏฺฐายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺฐายฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทสมํ อุตฺตานเมวฯ

ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุมนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มุณฺฑราชวคฺโค

1-2. อาทิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[41-42] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุฏฺฐานวีริยาธิคเตหีติ วา อุฏฺฐาเนน จ วีริเยน จ อธิคเตหิฯ ตตฺถ อุฏฺฐานนฺติ กายิกํ วีริยํฯ วีริยนฺติ เจตสิกนฺติ วทนฺติฯ อุฏฺฐานนฺติ วา โภคุปฺปาทเน ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ วีริยํ ตชฺโช อุสฺสาโหฯ ปีณิตนฺติ ธาตํ สุติตฺตํฯ ตถาภูโต ปน ยสฺมา ถูลสรีโร โหติ, ตสฺมา ‘‘ถูลํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

อาทิยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อิฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[43] ตติเย อปฺปมาทํ ปสํสนฺตีติ ‘‘เอตานิ อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติ อปฺปมาทเมว ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาฯ ยสฺมา วา ปุญฺญกิริยาสุ ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ปุญฺญกิริยาสู’’ติ ปทสฺส ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ยสฺมา จ ปุญฺญกิริยาสุ อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคโต โหติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพฯ ทุติยสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติฯ กตฺถาติ? ปุญฺญกิริยาสุฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณฺหาติ ปณฺฑิโต, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อตฺถปฺปฏิลาเภนาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตปฺปฏิลาเภนฯ

อิฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มนาปทายีสุตฺตวณฺณนา

[44] จตุตฺเถ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ มโนมยนฺติ อาห ‘‘สุทฺธาวาเสสุ เอกํ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ เทวกาย’’นฺติฯ สติปิ หิ สพฺพสตฺตานํ อภิสงฺขารมนสา นิพฺพตฺตภาเว พาหิรปจฺจเยหิ วินา มนสาว นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘มโนมยา’’ติ วุจฺจนฺติ รูปาวจรสตฺตาฯ ยทิ เอวํ กามภเว โอปปาติกสตฺตานมฺปิ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, ตตฺถ พาหิรปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตาสงฺกาย เอว อภาวโต ‘‘มนสาว นิพฺพตฺตา’’ติ อวธารณาสมฺภวโตฯ นิรุฬฺโห วายํ โลเก มโนมยโวหาโร รูปาวจรสตฺเตสุฯ ตถา หิ ‘‘อนฺนมโย, ปาณมโย, มโนมโย, อานนฺทมโย, วิญฺญาณมโย’’ติ ปญฺจธา อตฺตานํ เวทวาทิโนปิ วทนฺติฯ อุจฺเฉทวาทิโนปิ วทนฺติ ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย’’ติ (ที. นิ. 1.87)ฯ ตีสุ วา กุลสมฺปตฺตีสูติ พฺราหฺมณขตฺติยเวสฺสสงฺขาเตสุ สมฺปนฺนกุเลสุฯ ฉสุ วา กามสคฺเคสูติ ฉสุ กามาวจรเทเวสุฯ

มนาปทายีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-46] ปญฺจเม อสงฺเขยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อสงฺเขยฺโยฯ โยชนวเสน ปนสฺส สงฺขา อตฺถิ เหฏฺฐา มหาปถวิยา อุปริ อากาเสน ปริสมนฺตโต จกฺกวาฬปพฺพเตน มชฺเฌ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตเกหิ ทีปปพฺพตปริยนฺเตหิ ปริจฺฉินฺนตฺตา ชานนฺเตน โยชนโต สงฺขาตุํ สกฺกาติ กตฺวาฯ มหาสรีรมจฺฉกุมฺภีลยกฺขรกฺขสมหานาคทานวาทีนํ สวิญฺญาณกานํ พลวามุขปาตาลาทีนํ อวิญฺญาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํ ฯ ปุถูติ พหูฯ สวนฺตีติ สนฺทมานาฯ อุปยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

ปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. ธนสุตฺตาทิวณฺณนา

[47-48] สตฺตเม สทฺธาติ มคฺเคนาคตา สทฺธาฯ สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณนฺติ กลฺยาณสีลํ นาม อริยสาวกสฺส อริยกนฺตํ สีลํ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อริยสาวกสฺส เอกสีลมฺปิ อกนฺตํ นาม นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ภวนฺตเรปิ อปฺปหีนํ ปญฺจสีลํ อธิปฺเปตํฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ

ธนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. โกสลสุตฺตวณฺณนา

[49] นวเม ปติตกฺขนฺโธติ สมฺมุขา กิญฺจิ โอโลเกตุํ อสมตฺถตาย อโธมุโขฯ นิปฺปฏิภาโนติ สหธมฺมิกํ กิญฺจิ วตฺตุํ อวิสหนโต นิปฺปฏิภาโน ปฏิภานรหิโตฯ

โกสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นารทสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม อชฺโฌมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตาย ตณฺหามุจฺฉาย มุจฺฉิโต, มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺโนฯ เตนาห ‘‘คิลิตฺวา…เป.… อติเรกมุจฺฉาย ตณฺหาย สมนฺนาคโต’’ติฯ มหจฺจาติ มหติยาฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มหตา ราชานุภาเวนา’’ติฯ

นารทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มุณฺฑราชวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. นีวรณวคฺโค

1-2. อาวรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] ทุติยสฺส ปฐเม อาวรนฺตีติ อาวรณา, นีวารยนฺตีติ นีวรณาฯ เอตฺถ จ อาวรนฺตีติ กุสลธมฺมุปฺปตฺติํ อาทิโต ปริวาเรนฺติฯ นีวารยนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา อาวรณวเสนาติ อาทิโต กุสลุปฺปตฺติวารณวเสนฯ นีวรณวเสนาติ นิรวเสสโต วารณวเสนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา ปญฺจ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญา อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อุปจฺฉินฺทนํ ปาตนญฺเจตฺถ ตาสํ ปญฺญานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานเมวฯ อิติ มหคฺคตานุตฺตรปญฺญานํ เอกจฺจาย จ ปริตฺตปญฺญาย อนุปฺปตฺติเหตุภูตา นีวรณธมฺมา อิตราสํ สมตฺถตํ วิหนนฺติเยวาติ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา วุตฺตาฯ ภาวนามนสิกาเรน วินา ปกติยา มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺโพ ธมฺโมติ มนุสฺสธมฺโม, มนุสฺสตฺตภาวาวโห วา ธมฺโม มนุสฺสธมฺโม, อนุฬารํ ปริตฺตกุสลํฯ ยํ อสติปิ พุทฺธุปฺปาเท วตฺตติ, ยญฺจ สนฺธายาห ‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชตี’’ติ (ชา. 1.8.75)ฯ อลํ อริยาย อริยภาวายาติ อลมริโย, อริยภาวาย สมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ ญาณทสฺสนเมว ญาณทสฺสนวิเสโส, อลมริโย จ โส ญาณทสฺสนวิเสโส จาติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ

ญาณทสฺสนนฺติ จ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ (ม. นิ. 1.311) หิ เอตฺถ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นามฯ ‘‘ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ (ที. นิ. 1.234) เอตฺถ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘อภพฺพา เต ญาณาย ทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ (อ. นิ. 4.196) เอตฺถ มคฺโคฯ

‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. 1.328) เอตฺถ ผลํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; ปฏิ. ม. 2.30) เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ ‘สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาลาโม’’’ติ (ม. นิ. 1.284; 2.340) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ อิธ ปน โลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโตฯ เอตฺถ จ รูปายตนํ ชานาติ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, ทิพฺพจกฺขุฯ สมฺมสนูปจาเร จ ธมฺมลกฺขณตฺตยญฺจ ตถา ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, วิปสฺสนาฯ นิพฺพานํ จตฺตาริ วา สจฺจานิ อสมฺโมหปฺปฏิเวธโต ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, มคฺโคฯ ผลํ ปน นิพฺพานวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณา มคฺคาธิคตสฺส อตฺถสฺส สพฺพโส โชตนฏฺเฐน ญาณทสฺสนํฯ สพฺพญฺญุตา อนาวรณตาย สมนฺตจกฺขุตาย จ ญาณทสฺสนํฯ พฺยาทิณฺณกาโลติ ปริยาทินฺนกาโลฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

อาวรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. ปธานิยงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[53-54] ตติเย ปทหตีติ ปทหโน, ภาวนมนุยุตฺโต โยคี, ตสฺส ภาโว ภาวนานุโยโค ปทหนภาโวฯ ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโก, ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา ‘‘ปธานิโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อภินีหารโต ปฏฺฐาย อาคตตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตา ปจฺเจกโพธิสตฺตสาวกโพธิสตฺตานมฺปิ ปณิธานโต ปภุติ อาคตสทฺธา อาคมนสทฺทา เอว, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปน ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิคมโต สมุทาคตตฺตา อคฺคมคฺคผลสมฺปยุตฺตา จาปิ อธิคมสทฺธา นาม, ยา โสตาปนฺนสฺส องฺคภาเวน วุตฺตาฯ อจลภาเวนาติ ปฏิปกฺเขน อนธิภวนียตฺตา นิจฺจลภาเวนฯ โอกปฺปนนฺติ โอกฺกนฺทิตฺวา อธิมุจฺจนํ, ปสาทุปฺปตฺติยา ปสาทนียวตฺถุสฺมิํ ปสีทนเมวฯ สุปฺปฏิวิทฺธนฺติ สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธํฯ ยถา เตน ปฏิวิทฺเธน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ หตฺถคตํ อโหสิ, ตถา ปฏิวิทฺธํฯ ยสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาย สทฺธา อจลา อสมฺปเวธิ, ตสฺส ธมฺมสุธมฺมตาย สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตาย เตน ปฏิเวเธน สทฺธา น ตถาติ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโสฯ เตนาห ภควา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺโน ธมฺเม ปสนฺโน สงฺเฆ ปสนฺโน’’ติอาทิฯ ปธานวีริยํ อิชฺฌติ ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สกฺกจฺจํ ปทหนโตฯ

อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปสทฺทสฺส…เป.… โข ปนา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘อโรโค’’ติฯ สมเวปากินิยาติ ยถาภุตฺตมาหารํ สมากาเรเนว ปจนสีลายฯ ทฬฺหํ กตฺวา ปจนฺตี หิ คหณี โฆรภาเวน ปิตฺตวิการาทิวเสน โรคํ ชเนติ, สิถิลํ กตฺวา ปจนฺตี มนฺทภาเวน วาตวิการาทิวเสน เตนาห ‘‘นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายา’’ติฯ คหณิเตชสฺส มนฺทปฏุตาวเสน สตฺตานํ ยถากฺกมํ สีตุณฺหสหตาติ อาห ‘‘อติสีตลคฺคหณิโก’’ติอาทิฯ ยาถาวโต อจฺจยเทสนา อตฺตโน อาวิกรณํ นามาติ อาห ‘‘ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา’’ติฯ อุทยตฺถคามินิยาติ สงฺขารานํ อุทยญฺจ วยญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติยาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อุทยญฺจา’’ติอาทิฯ ปริสุทฺธายาติ นิรุปกฺกิเลสายฯ นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถายาติ ตทงฺควเสน สวิเสสํ ปชหิตุํ สมตฺถายฯ ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยาติ ยํ ทุกฺขํ อิมสฺมิํ ญาเณ อนธิคเต ปวตฺติรหํ, อธิคเต น ปวตฺติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ ตถาเหส โยคาวจโร ‘‘จูฬโสตาปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ จตุตฺถํ อุตฺตานเมวฯ

ปธานิยงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มาตาปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[55] ปญฺจเม วิสฺสาโสติ วิสจฺฉายสนฺตาโน ภาโวฯ โอตาโรติ ตตฺถ จิตฺตสฺส อนุปฺปเวโสฯ คเหตฺวาติ อตฺตโน เอว โอกาสํ คเหตฺวาฯ เขเปตฺวาติ กุสลวารํ เขเปตฺวาฯ

ฆฏฺเฏยฺยาติ อกฺกมนาทิวเสน พาเธยฺยฯ ตีหิ ปริญฺญาหีติ ญาตตีรณปฺปหานสงฺขาตาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิฯ นตฺถิ เอเตสํ กุโตจิ ภยนฺติ อกุโตภยา, นิพฺภยาติ อตฺโถฯ จตุนฺนํ โอฆานํ, สํสารมโหฆสฺเสว วา ปารํ ปริยนฺตํ คตาฯ เตนาห ‘‘ปารํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติอาทิฯ

มาตาปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุปชฺฌายสุตฺตวณฺณนา

[56] ฉฏฺเฐ มธุรกภาโว นาม สรีรสฺส ถมฺภิตตฺตํ, ตํ ปน ครุภาวปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘สญฺชาตครุภาโว’’ติ ฯ น ปกฺขายนฺตีติ นปฺปกาเสนฺติ, นานาการณโต น อุปฏฺฐหนฺติฯ เตนาห ‘‘จตสฺโส ทิสา จ อนุทิสา จ มยฺหํ น อุปฏฺฐหนฺตี’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อุปชฺฌายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อภิณฺหปจฺจเวกฺขิตพฺพฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] สตฺตเม ชราธมฺโมติ ธมฺม-สทฺโท ‘‘อสมฺโมสธมฺโม นิพฺพาน’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 763) วิย ปกติปริยาโย, ตสฺมา ชราปกติโก ชิณฺณสภาโวติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ชราสภาโว’’ติอาทิฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ กมฺมุนา ทาตพฺพํ อาทิยตีติ กมฺมทายาโท, อตฺตนา ยถูปจิตกมฺมผลภาคีติ อตฺโถฯ ตํ ปน ทายชฺชํ การณูปจาเรน วทนฺโต ‘‘กมฺมํ มยฺหํ ทายชฺชํ สนฺตกนฺติ อตฺโถ’’ติ อาห ยถา ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ, เอวมิทํ ปุญฺญํ วฑฺฒตี’’ติ (ที. นิ. 3.80)ฯ โยนีหิ ผลํ สภาวโต ภินฺนมฺปิ อภินฺนํ วิย มิสฺสิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ มยฺหํ โยนิ การณ’’นฺติฯ มมตฺตวเสน พชฺฌนฺตีติ พนฺธู, ญาติ สาโลหิโต จ, กมฺมํ ปน เอกนฺตสมฺพนฺธวาติ อาห ‘‘กมฺมํ มยฺหํ พนฺธู’’ติฯ ปติฏฺฐาติ อวสฺสโยฯ กมฺมสทิโส หิ สตฺตานํ อวสฺสโย นตฺถิฯ

โยพฺพนํ อารพฺภ อุปฺปนฺนมโทติ ‘‘มหลฺลกกาเล ปุญฺญํ กริสฺสาม, ทหรมฺห ตาวา’’ติ โยพฺพนํ อปสฺสาย มานกรณํฯ ‘‘อหํ นิโรโค สฏฺฐิ วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, น เม หรีตกขณฺฑมฺปิ ขาทิตพฺพํ, อิเม ปนญฺเญ ‘อสุกํ โน ฐานํ รุชฺชติ, เภสชฺชํ ขาทามา’ติ วิจรนฺติ, โก อญฺโญ มยา สทิโส นิโรโค นามา’’ติ เอวํ มานกรณํ อาโรคฺยมโทฯ สพฺเพสมฺปิ ชีวิตํ นาม ปภงฺคุรํ ทุกฺขานุพนฺธญฺจ, ตทุภยํ อโนโลเกตฺวา ปพนฺธฏฺฐิติํ ปจฺจยสุลภตญฺจ นิสฺสาย ‘‘จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ มานกรณํ ชีวิตมโทฯ

อุปธิรหิตนฺติ กามูปธิรหิตํฯ จตฺตาโร หิ อุปธี – กามูปธิ, ขนฺธูปธิ, กิเลสูปธิ, อภิสงฺขารูปธีติฯ กามาปิ ‘‘ยํ ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166) เอวํ วุตฺตสฺส สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ‘‘อุปธิยติ เอตฺถ สุข’’นฺติ อิมินา วจนตฺเถน ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจติ, ขนฺธาปิ ขนฺธมูลกสฺส ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต, อภิสงฺขาราปิ ภวทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อภิณฺหปจฺจเวกฺขิตพฺพฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. ลิจฺฉวิกุมารกสุตฺตาทิวณฺณนา

[58-60] อฏฺฐเม สาปเตยฺยนฺติ เอตฺถ สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปตีติ สปติ, ธนสามิโกฯ ตสฺส หิตาวหตฺตา สาปเตยฺยํ, ทฺรพฺยํ, ธนนฺติ อตฺโถฯ อตฺตโน รุจิวเสน คามกิจฺจํ เนตีติ คามนิโย, คามนิโยเยว คามณิโกฯ

อนฺวาย อุปนิสฺสาย ชีวนสีลา อนุชีวิโนติ อาห ‘‘เย จ เอตํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตี’’ติฯ เอกํ มหากุลํ นิสฺสาย ปณฺณาสมฺปิ สฏฺฐิปิ กุลานิ ชีวนฺติ, เต มนุสฺเส สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ นวมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ลิจฺฉวิกุมารกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นีวรณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ